عادات: بررسی علمی و قرآنی، نقش و تأثیر عادات در زندگی انسان

بسیاری از اعمال و رفتارهای انسان به صورت یک عادت در زندگی تکرار میشوند. مطالعات روانشناسی نشان داده اند که 95 درصد از همه ی چیزهایی که احساس می کنیم، فکر می کنیم، انجام می دهیم و به آن ها دست پیدا می کنیم درنتیجه ی یک عادت یاد گرفته شده است! ما با غرایز متولد شده ایم اما عادت ها را در طول زمان پرورش می دهیم. در دوران کودکی مجموعه ای از پاسخ های شرطی را یاد می گیریم که ما را به عکس العمل غیر ارادی در خیلی از موقعیت ها سوق می دهند، در واقع شخصیت ما را عادات ما شکل می دهند. در این مقاله از روان، به شرحی جامع و مفصل درباره مسأله پیچیده‌ای به نام "عادت" خواهیم پرداخت. در طول این نوشتار، همراه با ما باشید تا عمق مفهوم عادات و نقش آن در تحول و شکل‌دهی به شخصیت و روان انسان را بررسی کنیم. در این سفر به دنیای عادات، از آغاز تا به امروز، سعی خواهیم کرد تا بر دیدگاه‌ها و نظریات متفاوت فلسفی، دینی، روان‌شناسی، اخلاق و علوم تربیتی نور اندازیم و با مثال‌ها و تجربیات متنوع، به موضوع عادت نزدیک‌تر شویم.

نگاهی کلی به عادات

موضوع عادت یکی از پیچیده ترین مسائلی است که شاید هیچ موضوعی تا به این حد، نظر فلسفه و متفکرین مکاتب فلسفی، اخالقی، روان شناسی و علوم تربیتی را به خود جلب نکرده باشد، تا جایی که در خصوص مساله مهمی به نام عادت و ارتباط آن با ابعاد مختلف تربیت و تکامل انسان، کمتر کتاب فلسفی، اخالقی، تربیتی، انسان شناختی یا روان شناختی را میتوان یافت که به مساله عادت و نقش مهم و اساسی آن در تربیت انسان اشاره نکرده باشد. عادت را طبیعت دوم انسان و دارای نقش مهمی در شخصیت او معرفی کرده اند.

عادت واژه ای است تازی از ریشه "عود"  به معنای بازگشت. از نظر حکیم جرجانی هر گاه کاری در اثر تکرار چنان در طبع آدمی جایگزین و پذیرفته شود که انجام همواره و پی در پی آن آسان، خوشایند و در نتیجه ترک آن نیز دشوار و ناخوشایند گردد و به اصطلاح بر اثر تکرار جزو طبیعت آدمی درآید، گویند در این کار عادت صورت بسته است.

تحلیل مبانی عادت از منظر روانشناسی

 در اصطلاح روانشناسى، عادت به تکرار عملى در نتیجه ارتباط بین امور مختلف و مجاورت و همانندى آنها اشاره دارد و پایاه این جریان عکس العمل مشروط است. براى مثال، فرد در اثر خواندن مکرر یک شعر، یک یا چند قضیه علمى، معادلات ریاضاى، مطالب تاریخى یا در اثر انجام مکرر امرى، اطلاعات و مهارتها را کسب میکند.

برای تحلیل مبانی عادات باید به دو بخش، منشأ شکل گیری عادات و مراحل تکوین عادات نگاه اجمالی داشته باشیم.

منشا شکل گیری عادات

از منظر روان شناسان، فعالیت هایی که منجر به عادت میشوند و باعث شکل گیری آنها میشوند، از سه جنبه نشأت میگیرند: وراثتی، عصبی و ذهنی

جنبه وراثتی در شکل گیری عادات

برخالف افلاطون که ماهیت عادت را اعمال اکتسابی انسان می داند، ارسطو میگوید: عادت فعال، منشأش در خود طبیعت شیء است. عادت فعّال اصل فطری و ذاتی است، وقتی که عادت فعال نه افزایش و نه نقصان را قبول کند، مستعد کشش و رهایی (انقباض و انبساط) نبوده و در این حال میتوان آن را نظم مزاجی نامید.

چیزی که عادت فعال واقعی را مشخص میسازد ، این است که قابل قبول درجات و افزایش و نقصان است. عادت فعال همواره متضمن یک نوع قوه خود به خودی است که میتواند کم و زیاد بشود و به این علت است که میتوان عادت واقعی و معمولی را یکی از انواع عادات فعال دانست.

در عادت به دو کیفیت مختلف بر میخوریم:

• انس گرفتن که علامت مشخصه آن دایمی بودن تغییراتی است که به وسیله عوامل خارجی ایجاد میشود.

• استعداد که بر اثر کسب توانایی جدید مشخص میشود.

برای مثال ورق کاغذ همین که تا خورده شد، به سهولت این تا را به خود میگیرد، همچنین کلید هرچه بیشتر کار کند روانتر میشود.

جنبۀ عصبی در شکل گیری عادات

در بررسی این جنبه از عادت، فعالیت های عصبی که در تشکیل عادت به وقوع میپیوندد، مورد توجه و عنایت قرار میگیرد. ویلیام جیمز، عادت را مثل یکی از خواص سلسله اعصاب تلقی میکند و آن را از خواص اصلی ماده میپندارد، از منظر او مبنای عادت در اصل بیشتر مبحث فیزیکی است تا وظایف االعضایی و روانشناسی.

جنبۀ ذهنی در شکل گیری عادات

در بررسی جنبه ذهنی عادت ضروری است ابتدا خصوصیات ذهنی انسان را از مرحلۀ نوزادی مورد توجه قرار دهیم، زیرا زمینه و پایه بسیاری از عادت ها در این مرحله شکل میگیرد و در واقع میتوان گفت از لحاظ مراحل تشکیل عادت، مرحله زیرساز است.

خصوصیات ذهن کودک در نوزاد اثری از آنچه رفتار عاقلانه نامیده میشود، وجود ندارد، با این همه دارای همه گونه ساز و برگ حسی است. و این حواس، مواد اولیه لازم را برای پیشرفت و پرورش جنبه های پیچیده شخصیت او را فراهم میکند.

پرورش نیروی ذهنی در کودکان از زمان تولد آغاز شده و تغییرات ذهنی آن‌ها را تحت تأثیر قرار می‌دهد. این پرورش شامل توسعه واکنش‌های ذهنی مانند حس و ادراک، حافظه، تخیل، حکم و استدلال است. کودکان در مراحل مختلف رشد ذهنی را تجربه می‌کنند، از توسعه قوای تکلم در سنین سه تا شش سالگی گرفته تا تقویت حواس و ادراک در این دوران. وقتی کودکان وارد آموزشگاه می‌شوند، قوای ذهنی‌شان به اندازه کافی بالغ شده‌اند که به تفکر و رفتار پایبند باشند و با محیط آموزشی و اجتماعی تعامل کنند، همچنین این دوران می‌تواند اثرات بزرگی بر حواس، حافظه و تخیل کودک داشته باشد.

مراحل تکوین عادات

برای شناخت کامل و اساسی پدیده عادت، آگاهی از مراحل تشکیل آن از ضرورت مهمی برخوردار میباشد. در ابتدا به ارائه نظرات محققانی که در این زمینه قلم زده اند میپردازیم:

محمد غزالی برای عادت دو مرحله بیان میکند:

مرحلۀ تکلف اعمال یعنی مرحلهای که رفتار انسانی به آسانی و روانی انجام نمیگیرد، بلکه با تحمل دشواریهایی، همراه است.

مرحلۀ ثبات و استقرار اعمال با توجه به این نکته که عادت عبارت از صفت و یا حالتی روانی است که انسان را به انجام اعمال و رفتاری وا میدارد که به صورت ابزاری و مکانیکی درمیآید.

غزالی در این مورد میگوید: زمانی که عملی به صورت اعتیاد و عادت درآید میتواند به عنوان یک محرک یا حتی یک سائق غریزی به شمار آید.

ارسطو یک دید وسیع تر فلسفی دارد. او معتقد است که عادت به خودی خود و به تدریج به وسیله اعمال غیر طبیعی اکتسابی و غیر غریزی شکل میگیرد. البته فقط فعالیت انسان است که در اثر تکرار به شکل عادت درمیآید. نه تنها عادت فعالیت انسان را آسانتر میسازد، بلکه شوق و علاقه ای در انسان ایجاد میکند که آن فعالیت را به آسانی انجام دهد.

تحلیل مبانی عادت از منظر قرآن کریم

عوامل بسیار زیادی میتواند بر روی آدمی تأثیر بگذارد و او را نسبت به یک عملی یا رفتاری وابسته نماید به حدی که آن عمل یا رفتار جزء لاینفک زندگی او قرار بگیرد. از نظر اسالم، عادت طبیعت دیگر انسان محسوب شده و از آنجا که سرشت و طبیعت انسان خواستگاه اعمال و رفتار اوست، با ایجاد این طبیعت دوم، اعمال و رفتار انسان بین دو قطب از طبیعت اول (فطرت) و دوم (عادت) قرار میگیرد. و در صورت غلبه دوم بر اول، فرد اعمال جدیدی که مخالف طبیعت اول بود به آسانی از خود بروز میدهد. بنا بر این مساله ایجاد طبیعت جدید به نام عادت و به تبع آن بروز اعمال جدید از نکات مهم در مسالۀ عادت محسوب میشود.

تتبع در آیات نورانی قرآن ما را به مواردی از عادات رهنمون کرده که تقدیم می گردد:

• شخصیت
• تشریع الهی
• تعصب
• تقلید کورکورانه
• عصیان و عدوان
• طمع به دنیا
• خیانت به خود
• جهل و نادانی

ارتباط شخصیت با عادات

قرآن ریشه برخی عادات را شاکله یا شخصیت انسان می داند. مفهوم شخصیت از آن دسته مفاهیمی است که تعاریف متعددی نسبت به آن ارائه شده است. روانشناسان به دلیل اینکه بیشتر توجهشان به تفاوتهای افراد و وجه تمایز آنها از یکدیگر است لذا هر یک تعاریف مختلفی از این واژه ارائه داده اند. بی شک تعاریف متفاوت نسبت به این مفهوم برگرفته از نوع بینش و نگرش اندیشمندان نسبت به آن میباشد.

یکی از مهمترین عناصر شخصیت که در قرآن کاربرد دارد مفهوم شاکله است. چنانکه میفرماید: "و از قرآن، آنچه شفا و رحمت است برای مؤمنان، نازل میکنیم؛ و ستمگران را جز خسران نمیافزاید هنگامی که به انسان نعمت میبخشیم، از حق روی میگرداند و متکبرانه دور میشود؛ و هنگامی که بدی به او میرسد، مأیوس میگردد بگو: هر کس طبق روش و (خلق و خوی) خود عمل میکند؛ و پروردگارتان کسانی را که راهشان نیکوتر است، بهتر میشناسد". (اسراء11-11)

این آیات بیانگر این مطلب میباشند که انسان همانطور که سالمتى و ناسالمتى جسمى دارد یک سالمتى و ناسالمتى روحى هم دارد، و همانطور که اختلال در نظام جسمى او باعث میشود که دچار بیماریهای جسمى گردد همچنین اختالل در نظام روح او باعث مىشود به بیماریهای روحى مبتال شود، و همانطور که براى بیماریهای جسمی اش دوا و درمان است، برای بیماریهای روحیه اش نیز دوا و درمان است.

به عبارت دیگر منشاء اعمال آدمی شاکله اوست. با توجه به این نکته و با توجه به مفهوم شخصیت در روانشناسی میتوان به طور اجمال و بدون توجه به تعاریف خاصی که از شخصیت ارائه شده است، شاکله را معادل مفهوم شخصیت در روان شناسی گرفت. لذا یکی از مبانی عادت را میتوان همین شاکله (شخصیت آدمی) به حساب آورد.

در بحث شخصیت نکته ای که مورد توجه است این میباشد که انسانها وقتى که به دنیا مىآیند هیچ چیز جز طبیعت صحیح و سالم در آنها نیست و به حکم »فَأَلْهَمَها فُجُورَها وَ تَقْواها« زمینه خیر و شرّ در وجودشان موجود است، آن گاه در اثر عوامل خارجى، طبیعت هاى ثانوى و ملکه هاى خیر و شر در آنها به وجود مىآید، اعمال خوب و بد انسانها ناشى از آن طبیعت ثانوى است که همان شاکله و سجیه است .

پس به طور کلی هر عملی که انسان انجام میدهد نشأت گرفته از خلق و خوی و عادات او است.

در کل قرآن عادات انسانی را به دو بخش کلی تقسیم می کند:

رفتارهایی که با تعقل و تفکر و با اراده و انتخاب تکرار شده اند. این گونه عادات منشأ سیر صعودی، تکامل شخصیت انسان و تقرب به ذات باری تعالی هستند. از جمله این عادات گرایش فطری به عبودیت است که با تشریع احکام عبادی، شکل خاصی به خود گرفته و بر اثر تکرار جزئی از شخصیت انسان قرار می گیرند. قرآن تاکید دارد که این گونه عادات در هر دفعه ای که انجام می گیرند با نیت و اراده همراه باشند تا شکل عادت ناخودآگاه به خود نگیرد و از حیطه اختیار انسان خارج نشود.

رفتارهایی که بدون تعقل و تفکر و بدون اراده و انتخاب فقط تکرار شده اند. این گونه عادات منشأ سیر نزولی، دورشدن از اصل فطرت انسانی، جمود فکری و قساوت قلب می باشد. این گونه عادات از منظر قرآن با تقلید کورکورانه آغاز شده، با تکرار جزء شخصیت ناخودآگاه فرد قرار گرفته و گاه همراهی این تقلید کورکورانه با تعصب و لجاجت باعث شده که فرد اراده خود را تعطیل کرده و قدرت تصمیم گیری و انتخاب خود را از خود حذف کند.

ارزیابی عادات با روان

عادات ما اغلب زمینه اصلی رشد فردی و بهبودی سلامت روان ما هستند. ارزیابی و مدیریت این عادات می‌تواند به ما کمک کند تا به بهبود زندگی خود بپردازیم. به عنوان یک ابزار مفید در این مسیر، اپلیکیشن روان می‌تواند راهنمایی و پشتیبانی بسیار خوبی باشد.

از طریق این اپلیکیشن، شما می‌توانید عادات خود را ارزیابی کرده و آنها را بهبود بخشیده و یا عوض کنید. مثلاً، می‌توانید عادات مثبت را تقویت کنید و به عادات منفی جلوه ندهید. این اپلیکیشن می‌تواند ابزاری برای مدیریت و کنترل بیشتر روی عادات شما باشد و در تقویت سلامت روان و پیشرفت فردی شما موثر باشد.

اپلیکیشن سلامت روان

به صفحه دانلود اپلیکیشن روان بروید و از امکانات اپلیکیشن بهره ببرید.

---

روان

با تمرین و استفاده مداوم از این ابزارهای قدرتمند، کاربران می‌توانند بهترین نسخه خود را در زندگی روزمره به وجود بیاورند و با ایجاد عادات سالم و بهره‌مندی از امکانات مختلف مانند ذهن آگاهی ، خود مراقبتی و ارزیابی خلق و خوی ، به رشد و سلامت روان خود ادامه دهند.

این مطلب فقط جنبه‌ی آموزش و اطلاع‌رسانی دارد. پیش از استفاده از توصیه‌های این مطلب حتما با یک متخصص مشورت کنید. برای اطلاعات بیشتر بیانیه‌ی رفع مسؤولیت "روان" را بخوانید.

منابع:  قرآن، کنفرانس بین الملی پژوهش در علوم و تکنولوژی، SID

ادمین

3 نظر

FgKpsjoE

4 ماه قبل

isuJHVTWFkqL

FgKpsjoE

4 ماه قبل

isuJHVTWFkqL

FgKpsjoE

4 ماه قبل

isuJHVTWFkqL

نظر خود را بنویسید

ارسال نظر